Isotoop

Täkst aw mooringer frasch

Dåt keemisch elemänt weer en atoom tu hiirt, wårt bestimd foon jü tål protoone önj di kärn. For en wase tål protoone koon aw e sid jü tål neutrone in di kärn ünlik weese. Huum snåkt dan foon ünlike isotoope foon dåtseelwe elemänt.

Fergruterd pårt foon dåt unerstönjend bil. Isotoope foon dåtseelwe elemänt stönje aw diagonååle liinje foon leeftsboowen eefter ruchtsuner; inståbiie isotoope san jääwen ma e jåcht äädergrün än en fårwi piilspase önj ruchting foon dåt oufklingen

Isotoopelist, ordned eefter mase än neutroone-ouermätj. Dåt låpt foon wååderstuf/H gåns boowen bit uraan/U än suk gåns uner. Da junkste punkte san da mååst stabiile isotoope. (Dåt bil koon fergruterd wårde döör twaie kliken)

Di ütdrük as en tuhuupetiien foon tou griichische uurde: isos = lik, än topos = plås. Dåt djüset deeraw haane dåt ünlike isotoope foon dåtseelwe elemänt jüseelwe plås beseete önj dåt perioodische süsteem.

Masentål än atoomnumer

Da keemische äinschape foon en atoom wårde mååst gåns bestimd foon e atoomnumer, ålsü foon e tål protoone. Dåt as deerdöör maast ai möölik, isotoope foon dåtseelwe elemänt ma keemische madele foonenouder tu schiisen.

Jü mase foon en atoom wårt tu di widüt grutste diilj bestimd döör jü sööme foon jü tål nukleoone (protoone plus neutroone). Judeer tål nååmt huum jü masetål. Ünlike isotoope foon dåtseelwe elemänt heewe jüseelwe atoomnumer ouers åltens en oudere masetål (atoommase).

En biispel: dåt elemänt kloor

SIMS Masespäktrum foon da isotoope foon chlor

Foon foole elemänte jeeft dåt önj e natör en minging foon isotoope. (Önj huk ferhüülj isotope forkaame önj en proobe, koon gåns nau bestimd wårde ma heelp foon masespektrometrii). Dåt elemänt Kloor tum biispel heet atoomnumer 17. Åle chloratoome heewe ålsü 17 protoone önj e kärn, ouers dåt jeeft tou isotoope. Triifirtel foon da Atoome heewe 18 neutroone, di räst 20 neutroone. Jü masetål as ålsü 17+18=35 unti 17+20=37. Da isotoope wårde schraawen as ³⁵Cl än ³⁷Cl. Ma jü wise foon schriwen tör huum ålsü ai da tåle foon protoone än neutroone iinjlik nååme, dan dåt sümbool Cl stönjt önj dåt perioodische süsteem aw e 17. plås än heet ålsü grünseetlik 17 protoone än deerma koon huum jü berääken eefter jü tål neutroone önj en isotoop uk åltens amkiird mååge.

Keemi

Da keemische Äinschape foon isotoope foon dåtseelwe elemänt san enouder aw e näide lik. Bloot bai gåns seküür mätjing wise ham hu ferschääle; dåt hiit di kineetische isotoop-efäkt. Forålem bai lächte elemänte koon da keemische än nuch mör da füüsische Äinschape ünlik weese: sü as tum biispel di smultpunkt foon swåår wååder (D₂O) süwat 4 ̊C önjt stää for 0 ̊C.

Biologii

Önj dåt ferhüülj foon da koolestuf-isotoope ¹²C än ¹³C foon en ploont koon huum siinj, huk form foon footosünteesis jü ploont ferwånt. Jü kwantiteet ¹⁴C (en raadio-isotoop foon koolestuf) wårt wider brükt am dät åler foon koolestuf önjthüüljende orgaanische räste tu taksiiren bit hu tiinduusend iirnge önj e fortid (koolestufdatiiring).

Raadioaktiviteet

Bai dåt uurd isotoop wårt oofding toocht an Raadioaktiviteet. Än wörklik jeeft dåt foon ark elemänt wälj hu isotoope, da ai stabiil san än da har eefter wåt tid änre döör en protsäs foon raadioaktiiw oufklingen. Suk isotoope wårde raadio-isotoope nååmd. Döör dåt raadioaktiiw oufklingen önjtstönje tuleest stabiile isotoope, mååst foon en ouder elemänt as dåt ütgungsmaterjool.