Krääft (füsiik)

Didiar artiikel ment det grate uun a füsiik. Luke uk bi krääft (muardüüdag).

Tekst üüb Öömrang

Füsikaalisk grate

Nööm

Krääft

Formeltiaken

$F$

Gratin- an Ianhaidensüsteem	Ianhaid	Dimension
SI-süsteem	N = kg·m·s⁻²	M·L·T⁻²

Krääft as en grate uun a füsiik an spelet en grat rol uun a mechaanik. Hat koon at faard faan dingen feranere of ferfurme. Troch krääft woort werk den an det energii faan dingen feranert. Enkelt slacher faan krääft haa en aanjen nööm: krääft faan't rofin, krääft faan't gewicht an sentrifugaalkrääft.

Isaac Newton foonj uun't 17. juarhunert ütj, dat at krääft di grünj as, wan det faard faan dingen ham feranert. An do foonj hi ütj, dat at tu arke krääft en jinkrääft jaft ("actio = reactio").

Krääft meed

Krääft könst dü meed mä en stialfeeder:

F_{p}=D\cdot x

.

Wan krääft at faard faan en ding fernanert, do koon det krääft auer di wai an det tidj bereegent wurd. Efter Newton sin ööder gesets täält för en mase $m$ an en konstant faardferanerang $a$ det reegel:

{\vec {F}}=m{\vec {a}}

Det woort uk bi det bestemang faan't ianhaid Newton düütelk:

\mathrm {\,N=kg\,\cdot {\tfrac {m}{s^{2}}}}

Krääft an werk

Hü krääft an werk tuuphinge, beskraft det "gulen reegel faan a mechaanik":

W=F\,s

Diarbi as $W$ at werk, $F$ at krääft an $s$ a wai. Wan det krääft sküüns tu a wai mä di winkel $\alpha$ uungrapt, do woort det werk $W$ letjer efter det formel:

W={\vec {F}}\cdot {\vec {s}}=|{\vec {F}}|\,|{\vec {s}}|\,\cos \alpha

Grünjkrääften

Uun a füsiik käänt'am sjauer grünjkrääften:

A wedenskapslidj werke bi ian grat "weltformel", huar aal jodiar krääften uun föörkem. Tuupfaadang üüb huuchsjiisk:

Fundamentale Wechselwirkungen und ihre Beschreibungen (Theorien in frühem Stadium der Entwicklung sind grau hinterlegt.)
	Starke Wechselwirkung	Elektromagnetische Wechselwirkung		Schwache Wechselwirkung	Gravitation
klassisch		Elektrostatik	Magnetostatik		Newtonsches Gravitationsgesetz
		Elektrodynamik			Allgemeine Relativitätstheorie
quanten- theoretisch	Quantenchromodynamik (Standardmodell)	Quantenelektrodynamik		Fermi-Theorie	Quantengravitation (?)
		Elektroschwache Wechselwirkung (Standardmodell)
	Große vereinheitlichte Theorie (?)
	Weltformel („Theorie von Allem“) (?)

Luke uk diar

Normoolkrääft - Tangentialkrääft