Weestfrasch

Frysk
Snååket önj	Fryslân
Spreegere	500.000
Waasenschaplik; indiiling	Indogermåånsch Germåånsch Weestgermåånsch Nordsiiegermåånsch Weestfrasch;
	Amtlik situatschoon
Amtsspräke foon	Fryslân
Gödjkånd manertålspräke önj:	Neederlönje
	Spräke-Oufkörting
ISO 639-1:	fy
ISO 639-2:	fry
ISO 639-3:	fry

Täkst aw mooringer frasch

Dåt Weestfrasch (aw weestfrasch: Frysk unti Westerlauwersk Frysk) as en friiske spräke ma amenbai 400.000 spreegere önj Weestfraschlönj.

Klassifikasjoon

Weestfrasch as frün tu da ouder biise frasche spräke, Saaterfrasch unti Nordfrasch. Widere as dåt weestfrasch uk frün tu da angelsakische spräke, sü as et ainglisch unti schotsk. Da angelsaksische än frasche spräke bile tuhuupe di anglofrasche spräkefloose banefor di germåånsche spräkefloose. Döör foole spräkekontakt ouer da iirhunerte heet et weestfrasch diling uk foole ma dåt neederlönjsch gemiinsom.

Da snååkere

Spräkegebiit

Di weestfrasche spräke wårt önj jü neederlönjsch prowins Fryslân snååked. Aw e fååstewål wårt önj jü gemiinde Weststellingwerf jü weestfrasche spräke ai as mamenspräke snååked. Önj da gemiinden Kollumerlönj, It Bilt (gemiinde Waadhoeke) unti Ooststellingwerf wårt dåt foon en diilj foont fölkj as mamenspräke snååked. Aw da ailönje wårt e spräke awt weestlik unti ååsterlik diilj foon Skylge än awt ailönj Skiermûntseach. Önjt Groningerlönj wårt e spräke önj da toorpe Marum, De Wülp unti De Pein snååked.

Dialäkte

Aw weestfrasch jeeft et oocht dialäkte. Dåt Noardhoeksk, Klaaifrysk, Wâldfrysk unti Súdwesthoeksk san da grutste dialäkte. Da snååkere foon daheere fjouer dialäkte koone jam gödj ferstönje. Deerbai as dåt Noardhoeksk en ouergungsdialäkt twasche Klaaifrysk unti Wâldfrysk. Foont Noardhoeksk wårt oofting säid, dåt et en sliik foont Klaaifrysk as. Da dialäkte Skylgersk, Aastersk, Hylpersk unti Skiermûntseagersk san da fjouer latj dialäkte. Da fjouer dialäkte wårde ai foon mör as 1.000 manschne snååked. Döör di isoliirte lååge san dåt rucht apårtie dialäkte än daheere dialäkte wike dåt mååst foont huuchweestfrasche ouf.

Snååkerönjtål

Da mååste snååkere foont weestfrasch laawe önj e prowins Fryslân. Jü prowins heet 653.953 inboogere (oktoober 2021). For 53,6 % as weestfrasch e mamenspräke, dåt san sü amenbai 350.000 manschne. Önjt Groningerlönj laawe nuch süwat 3.000 manschne wat weestfrasch as mamenspräke brüke. For süwat 150.000 manschne is weestfrasch en tweedspräke. Önjt bütenlönj jeeft et nuch mör snååkere. Rucht akeroote önjtåle jeeft et deer ai tou.

Foon da 653.953 inboogere koon 94% frasch ferstönje, 74% frasch snååke, 77% frasch leese unti 30% frasch schriwe.

Histoori

Dåt weestfrasch heet ham üt et üüljfrasch önjtwiklet. Madelfrasch as en uurd, wat for dåt weestfrasche foon 1550 bit 1800 brüket wårt. Dåt jeeft niinj grün foon e spräkewaasenschap for dåtheer indiiling, ouers dadeere iirnge wjarn en wichtie tid for e weestfrasch literatuur. Forålem Gysbert Japicx as dilingendäis nuch bekånd. Di modärne weestfrasche schraftspräke as önjt 19. iirhunert önjtstiinjen foon autoore sü as da brouderne Halbertsma än Waling Dykstra. As basis for jare schriwwise as Gysbert Japicx sin årbe brükt.

Standardfrasch

Önjt 17. iirhunert begand Gysbert Japiks en äinen standart schriwwise tu önjtwiklen, wat widerönjtwiklet wörd foon Joast Hiddes Halbertsma önjt 19. iirhunert. 1834 publisiirde Joast H. Halbertsma san schriwwise. Et jäif önjt eedere 19. iirhunert uk oudere schriwwise, ouers da häin niinj luk. Maning elemänte foon Halbertsma unti Japiks wörden brükt önj e Selskipsstavering, di jarste ofisjäle schriwwise, wat 1879 fååstläid wörden as. Önjt iir 1948 köm jü Akademystavering tu schüns, wat en ferbäädring foon e Selskipsstavering wus. Önjt iir 1980 wus di leeste schriwwise, jü Steatestavering, wat diling nuch brûkt wårt unti önjt iir 2015 en lait önjpååsed wörden as. Dåt standardfrasch kamt grutdiiljs foon da dialäkte Kloaifräisk unti Wooldfräisk, da grutste dialäkte foont weestfrasch.

Heeruner önj e tabäl en ferglik foont standardweestfrasch unti da oudere fjouer dialäkte.

Nordfrasch (Mooring)	ån/iinj	twäär/tou	tra/trii	fjouer	fiiw	seeks	soowen	oocht	nüügen	tiin
Weestfrasch	ien	twa	trije	fjouwer	fiif	seis	sân	acht	njoggen	tsien
Hylpersk	een	twaa	trê	fèuwer fouwer	fiiuw	seks	saan	acht akst	nèugen nougen	tên
Westersk (Skylge)	ien	twae	trea	fjouwer	fiif	seks	sôn	acht	njoggen	tsjien
Aastersk (Skylge)	ien	twae	trea	fjouwer	fiif	seks	sôn	acht	njuggen	tsjien
Skiermûntseagersk	iën	twa	trooi	fjèuwer	fiif	seks	saun	acht	njuegen	tsiën

Önjt frasch alfabeet wårde da bökstääwinge "q" än "x" bloot in persoonsnoomen, önj e schraftspräke wårde daheere bökstääwinge ai schraawen. Tubai wårt di bökstää "y" as en Fariante fon "i" as en wariånt foon "i" brükt, än wårt önjt uurdebök uk so alfabetisiirt, südänji as tu baispal dåt uurd "ympulsyf" önjt uurdebök uner di bökstää tu finen. Di bökstää "c" wårt önj e weestfrasche schraftspräke åliine önj e bökstääwingekombinasjoon "ch" brükt. Da bökstääwinge "v", "z" än "ch" wårde uler bait uurdbegan schraawen än di bökstää "g" wårt uler bait uurdiinje schraawen. Huum köö di weestfrasche schraftspräke iinjfåch foon oudere spräke ütenouderhüülje döör da diakritische tiikne ("â", "ê", "ô", "û" un "ú").

Fonetiik än Fonologii

Korte luute

Tiiken	Baispal
IPA	IPA	Schriwwise
i	vit	wyt
y	yt	út
u	busə	bûse
ɪ	ɪk	ik
ʏ/ə	pʏt/də	put/de
o	dom	dom
ɛ	fɛt	fet
ɔ	gɔt	gat
a	bak	bak

Lunge luute

Tiiken	Baispal
IPA	IPA	Schriwwise
i:	vi:t	wiid
y:	dry:f	drúf
e:	re:t	reed
uː	hu:t	hûd
ɪ:	mɪ:r	mear
ø:	lø:nə	leune
o:	ro:k	rook
ɛ:	bɛ:t	bêd
ɔ:	sɔ:t	sâlt
a:	a:p	aap
œ:	frœ:n	freon

Dilstäägen touluute

Tiiken	Baispal
IPA	IPA	Schriwwise
iˑə	stiˑən	stien
uj	gujə	goeie
iw	iw	ieuw
yˑə	flyˑəs	flues
uˑj	bluˑj	bloei
aw	aw	au
uˑə	buˑəl	boel
oj	bojkə	boike
ɪˑə	dɪˑə	dea
oˑj	moˑj	moai
ɔˑw	blɔˑw	blau
oˑw	doˑw	do
ɛj	rɛj	rij
oˑə	boˑət	boat
øy	strøyə	struie
aj	lajtsje	laitsje
œˑə	blœə	bleau

Awstäägen touluute

Tiiken	Baispal
IPA	IPA	Schriwwise
ji	fjider	fierder
jʏ	fljʏzən	fluezzen
jo	rjoxt	rjocht
wo	bworljʏ	buorlju
jɛ	fjɛrən	fearren
wa	bwarjɛ	boarje
wa:	mwa:s	moarns
jɔ	ljɔxt	ljocht

Triiluute

Tiiken	Baispal
IPA	IPA	Schriwwise
woj	bwoj	buoi
juw	prjuwə	priuwe
waj	mwajst	moaist
wa:j	kwa:j	koai
jɔˑw	fjɔˑwər	fjouwer

Konsonånte

Schriwwise	b	ch	d	f	g	h	j	k	l	m	n	p	r	s	sj	t	tsj	v	w	x	y	z
IPA	b	x	d, r	f	ɡ, ɣ	h	j	k	l	m	n	p	r	s	ʃ	t	tʃ	v	v, f, w	ks	j	z

Sii uk

Swadesh_list_nuurdfresk

Frysk
Snååket önj	Fryslân Fryslân
Spreegere	500.000
Waasenschaplik indiiling	Indogermåånsch Germåånsch Weestgermåånsch Nordsiiegermåånsch Weestfrasch
Amtlik situatschoon
Amtsspräke foon	Fryslân Fryslân
Gödjkånd manertålspräke önj:	Neederlönje Neederlönje
Spräke-Oufkörting
ISO 639-1:	fy
ISO 639-2:	fry
ISO 639-3:	fry